Książka Karla Jaspersa przeleżała na półce kilka lat. Kupiłem ją w czasie, na który przypadło apogeum mojej fascynacji postacią Augusta Strindberga, bezpośrednio po lekturze Inferno, uznanego przez Jana Balbierza za powieść autobiograficzną[1] (sądzę, że lepiej byłoby tu mówić o pewnym specyficznym rodzaju literatury sylwicznej, łączącej cechy pamiętnika, dziennika intymnego, być może także powieści). W latach 2005-2006 wszystkie refleksje na temat szwedzkiego pisarza zamknąłem w poemacie Biedny pan Strix, który trafił do tomiku Albo-Albo. Przygoda ze Strinbergiem wydawała się zamknięta. Po książkę Jaspersa sięgnąłem w następstwie lektury grupy tekstów poświęconych fenomenowi współczesnych opętań, przede wszystkim pod wpływem antropologicznej interpretacji słynnego przypadku Anneliese Michel, dokonanej przez amerykańską badaczkę Felicitas D. Goodman. Pomyślałem sobie, że dobrze będzie przyjrzeć się zagadnieniu wykraczających poza zwyczajność wglądów w „transcendencję” z perspektywy psychiatryczno-filozoficznej. Zdawało mi się, że nazwisko autora stanowi wystarczającą rękojmię spojrzenia dalekiego od scjentystycznej jednoznaczności, poszukującego odpowiedzi istotnych, uwzględniającego szeroko pojętą problematykę egzystencjalną, bez popadania w prostacki współczesny racjonalizm, spychający najistotniejsze doświadczenia związane ze sferą duchowości poza margines zainteresowań nauki. Po zakończeniu lektury mogę chyba powiedzieć, że na Jaspersie się nie zawiodłem, choć niektóre spośród jego rozpoznań traktuję jako dyskusyjne, domagające się uzupełnień, rozszerzeń i korekt.
Rzeczona książka nosi tytuł Strindberg i Van Gogh. Próba analizy patograficznej z porównawczym przywołaniem Swedenborga i Hölderlina i pisana jest z perspektywy psychiatry dysponującego wieloletnim doświadczeniem klinicznym. Sposób analizowania zjawiska schizofrenii i jego wpływu na twórczość artystyczną nie ogranicza się tu jednak do metody ściśle medycznej, choć nie sposób nie zauważyć, że pozostałe perspektywy (filozoficzna, religijna) zostały upodrzędnione wobec owej płaszczyzny naczelnej.
Nie będę tutaj szczegółowo relacjonował przebiegu choroby każdego z bohaterów książki, skoncentruję się raczej na wnioskach płynących z analiz Jaspersa i spróbuję je zastosować do refleksji na temat kultury przełomu XX i XXI wieku.
Niemiecki psychiatra i filozof napisał swoją monografię w końcu lat czterdziestych minionego stulecia, tuż po drugiej wojnie światowej, zdając sobie sprawę — czego świadectwo stanowią nader liczne fragmenty wywodu — że schizofreniczny (sc. patologiczny, zaburzony) sposób postrzegania rzeczywistości zaskakująco dobrze współgra z podstawowymi zjawiskami rodzącej się kultury nowoczesnej, rozumianej jako formacja odrębna, wyrastająca z doświadczenia zagłady dotychczasowego porządku.
W przedmowie do książki Jaspers stwierdzał:
Filozofia nie ma dziedziny przedmiotowej, którą by się specyficznie zajmowała, z pewnością jednak badania przedmiotowe są filozoficzne wtedy, gdy w sposób świadomy docierają do granic i początków naszego jestestwa. Niniejsza praca […] powstała, powodowana pytaniami o granice zrozumiałości życia i dzieła człowieka. Cała faktyczność, także faktyczne jestestwo duchowe, zawiera taki moment niezrozumiałości[2].
Duża część kultury przełomu wieków wyrasta z przekonania o niemożności odnalezienia źródłowego sensu tego, co Jaspers nazywa „naszym jestestwem”. Sądzę, że pytanie o „moment niezrozumiałości”, o granice poznania, o rolę pierwiastka „duchowego” wciąż pozostaje pytaniem doniosłym, domagającym się odpowiedzi adekwatnej dla doświadczenia współczesności. Trzeba je zadawać — nawet jeśli ma się świadomość, że koncepcja wiążąca, porządkująca, scalająca nigdy nie zostanie zrealizowana ostatecznie.
Święte słowa o tej pustce. Piotr, skomentuj wpisy o Różewiczu. Szkoda, że nie jestem z Zabrza, bo na Mirka Sekułę bym zagłosował. Należy mu się. I on chyba nie czyta Jaspersa.
OdpowiedzUsuń